Czym jest w praktyce zachowek?
Z prawem do zachowku mamy do czynienia najczęściej w sytuacji, gdy:
– spadkodawca sporządził testament, w którym pominął członków najbliższej rodziny, którzy dziedziczyliby spadek po zmarłym, gdyby nie sporządził on testamentu
– spadkodawca co prawda nie sporządził testamentu, ale za życia darował swój majątek innej osobie (bez względu na to, czy ta osoba będzie następnie dziedziczyła spadek po darczyńcy czy nie).
W uproszczeniu, zachowek jest to roszczenie o zapłatę kwoty pieniężnej w stosownej wysokości.
Komu i kiedy przysługuje zachowek?
Zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego: zachowek przysługuje zstępnym (czyli dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy dziedziczyliby spadek po zmarłym zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu.
Zachowek nie przysługuje natomiast np. rodzeństwu spadkodawcy czy dziadkom spadkodawcy.
Zachowek nie przysługuje również, jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał od spadkodawcy darowiznę, został powołany do spadku albo spadkodawca ustanowił na jego rzecz zapis testamentowy o wartości odpowiadającej co najmniej wartości zachowku obliczonego na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
Jeżeli natomiast uprawniony otrzymał od spadkodawcy darowiznę, udział w spadku albo zapis o wartości niższej niż wartość zachowku, obliczonego na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, wówczas uprawnionemu przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie może go uzyskać od spadkobiercy, może ona żądać zapłaty zachowku od osoby, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku.
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie może go uzyskać od spadkobiercy ani zapisobiorcy windykacyjnego, może ona żądać zapłaty zachowku od osoby, na rzecz której została uczyniona darowizna doliczona do spadku.
W jakiej wysokości przysługuje zachowek?
Co do zasady zachowek przysługuje osobie uprawnionej w wysokości 1/2 wartości udziału spadkowego, który by przypadł tej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Jednak, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony do zachowku zstępny (czyli dziecko, wnuk) jest małoletni – wówczas zachowek należy się w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Przykład:
Jan Kowalski sporządził testament, w którym powołał jako spadkobierców:
– żonę Jadwigę Kowalską do 1/4 części spadku,
– syna Antoniego Kowalskiego do 2/4 części spadku,
– córkę Helenę Kowalską do 1/4 części spadku.
Jan Kowalski ma jeszcze pełnoletnią córkę Annę Wiśniewską.
Gdyby Jan Kowalski nie sporządził testamentu, to na podstawie ustawy (Kodeksu cywilnego) spadek po nim dziedziczyliby:
– żona Jadwiga Kowalska – 1/4 część spadku,
– syn Antoni Kowalski – 1/4 część spadku,
– córka Helena Kowalska – 1/4 część spadku,
– córka Anna Wiśniewska – 1/4 część spadku.
Ponieważ jednak Jan Kowalski sporządził testament, w którym pominął jedną z córek Annę Wiśniewską, Annie Wiśniewskiej przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku w wysokości połowy tego, co by się jej należało przy dziedziczeniu ustawowym (1/2 z udziału w wysokości 1/4, czyli upraszczając o zapłatę 1/8 wartości spadku).
Termin przedawnienia prawa do zachowku
Roszczenia osoby, której przysługuje prawo do zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku (tj. od daty śmierci spadkodawcy).
Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych (czyli dzieci, wnuków itd.), małżonka i rodziców zachowku zawierając w testamencie zapis o wydziedziczeniu. Innymi słowy, wydziedziczenie oznacza pozbawienie prawa do zachowku członka najbliższej rodziny.
Wydziedziczyć można tego, kto:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uwagi praktyczne:
Przyczyna wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Przykład: „Dokonuję wydziedziczenia mojego syna Bogumiła Kowalskiego, zamieszkałego przy ul. Wiosennej 34 w Grudziądzu, bowiem od ponad 10 lat nie utrzymuje ze mną żadnych kontaktów, a także nie interesował się mną w czasie mojej ostatniej ciężkiej choroby. Ani razu nie odwiedził mnie w trakcie mojego pobytu szpitalu. Ponadto syn nadużywa alkoholu, pomimo moich wielokrotnych próśb o zaprzestanie tego”.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli jej przebaczył.
Zstępni (np. wnuki) wydziedziczonego zstępnego (np. dziecka) są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Przykład: W sytuacji, gdy ojciec Jan Kowalski wydziedziczył w testamencie swojego syna Adama Kowalskiego, to córce Adama Kowalskiego – Julii Kowalskiej przysługuje prawo do zachowku po dziadku Janie Kowalskim.
